KRUNA
Kruna
inggih punika pupulan suara utawi wianjana sane ngawetuang arti.
Pepalihan
kruna kapalih dados 2 soroh luirnyane, inggih punika:
a. Kruna Basa Bali Nganutin
Wewangsannyane (Kedudukannya)
b. Kruna Basa Bali Nganutin
Wangunnyane
A. Kruna Basa Bali
Nganutin Wewangsannyane (Kedudukannya)
Manut ring wewangsan ipun kruna
basa bali kapaih dados solas soroh luirnyane, inggih punika:
1. Kruna Aran (Kata Benda)
2. Kruna Kria (Kata Kerja)
3. Kruna Kahanan (Kata Sifat)
4. Kruna Wilangan (Kata Bilangan)
5. Kruna Wawastan (Kata Sandang)
6. Kruna Pangarep (Kata Depan)
7. Kruna Panyambung/Pengiket (Kata
Sambung)
8. Kruna Paneges
9. Kruna Pangentos (Kata Ganti)
10. Kruna Panguuh (Kata seru)
11. Kruna Katerangan
1. Kruna Aran (Kata
Benda)
Kruna
aran kakepah dados 2 soroh;
ü Kruna
Aran Sekala ( Kata Benda Kongkrit)
Conto: Meja, Kursi, Gunung, msl.
Conto: Meja, Kursi, Gunung, msl.
ü Kruna Aran Niskala (Kata Benda Abstrak)
Conto: angin, keneh, msl
Conto: angin, keneh, msl
2. Kruna Kria (Kata Kerja)
Kruna
Kria kakepah dados 2 soroh;
ü Kruna
Kria Lumaksana (Kata Kerja Aktif)
Conto: Majalan, Nulis, Jumujug, Ngandik, msl
Conto: Majalan, Nulis, Jumujug, Ngandik, msl
ü Kruna Kria Linaksana (kata Kerja Fasif)
Conto: Kakirim, Sinurat, Tulisa, kandika, msl
Conto: Kakirim, Sinurat, Tulisa, kandika, msl
3. Kruna Kahanan (Kata Sifat)
Conto ipun: Putih,
Jegeg, Bagus, Jemet, Lantang, Selem, Bawak, Dueg, msl.
4. Kruna Wilangan (Kata
Bilangan)
Kruna
wilangan kakepah dados 5 soroh;
ü Kruna
Wilangan Undagan (Tingkatan)
Conto: sa, dua, telu, papat, lima, nenem, msl.
Conto: sa, dua, telu, papat, lima, nenem, msl.
ü Kruna
Wilangan Pahan (Pecahan)
Conto: tenga, seprapat, msl.
Conto: tenga, seprapat, msl.
ü Kruna Wilangan gebogan (Jumlah)
Conto: Lebak, Karobelah, Samas, Domas, Msl
Conto: Lebak, Karobelah, Samas, Domas, Msl
ü Kruna Wilangan Pepasten
conto: biu aijas, jatma adiri, msl
conto: biu aijas, jatma adiri, msl
ü Kruna
Wilangan Tan Janten
Conto: Liu, begeh, ombeh, bedik, msl.
Conto: Liu, begeh, ombeh, bedik, msl.
5. Kruna Wawastan (Kata Sandang)
Inggih punika kruna sane ngawatesin kruna aran
Conto: I, Ni, Sang, Hyan, msl.
Conto: I, Ni, Sang, Hyan, msl.
6. Kruna Pangarep (Kata Depan)
Inggih punika kruna sane ngraketang kruna-kruna
sane wenten ring sajeroning lengkara, kruna pangarep punika tusing dadi atepan
ring kruna di ungkurne ritatkala kasurat.
Conto: di, ka, ba, I, ring, ri
7. Kruna Panyambung/Pangiket (Kata Sambung)
Conto: di, ka, ba, I, ring, ri
7. Kruna Panyambung/Pangiket (Kata Sambung)
Inggih
punika; kruna sane kaanggen nyambungang kruna-kruna utawi lengkara sane pateh
linggihnyane. Kruna Panyambung kakepah dados 2;
ü Kruna
panyambung sampun janten. Upami; sawireh, yadiapen, utawi, tur nanging, laut,
teken
ü Kruna
panyambung dereng janten. Upami; kacrita, winursita, warnanen, kancit, msl
8. Kruna Paneges
Inggrih
punika: kruna sane mapiteges ring
sejeronin lengkara
Conto:
ya, ja, sih,ke, te
9. Kruna Pangentos (Kata Ganti)
- Pangentos Jatma ka pertama (Kata ganti orang pertama)
Conto: iang, tiang, icang
- Pangentos Jatma kaping kalih (Kata ganti orang kedua)
Conto: Cai, Ragane
- Pangentos Jatma kaping tiga (Kata ganti orang ketiga)
Conto: ia, dane, ipun, ida
9. Kruna Pangentos (Kata Ganti)
- Pangentos Jatma ka pertama (Kata ganti orang pertama)
Conto: iang, tiang, icang
- Pangentos Jatma kaping kalih (Kata ganti orang kedua)
Conto: Cai, Ragane
- Pangentos Jatma kaping tiga (Kata ganti orang ketiga)
Conto: ia, dane, ipun, ida
10. Kruna Panguuh (Kata Seru)
Kruna
sane kaanggen nyihnayang rasa utawi pikayun i manusa minakadi rasa bangga,
sedih,demen miwah sebet.
Conto: aduh, arah,beh, ah, ih, msl.
Conto: aduh, arah,beh, ah, ih, msl.
11. Kruna Keterangan
Conto: dini, ditu, semeng, sanja, peteng, msl.
Conto: dini, ditu, semeng, sanja, peteng, msl.
B.
Kruna Basa Bali Nganutin Wangunnyane
Manut ring Wangunnyane kruna basa Bali kaepah dados limang soroh luirnyane:
Manut ring Wangunnyane kruna basa Bali kaepah dados limang soroh luirnyane:
1. Kruna Lingga
2. Kruna Tiron
3. Kruna Polah
4. Kruna Dwi Lingga
5. Kruna Satma
1. Kruna Lingga
Inggih punika: Kruna sanedurung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan)
Wenten lelima pepalihannyane inggih punika :
Inggih punika: Kruna sanedurung polih wewehan (Pangater, Pangiring, Miwah Seselan)
Wenten lelima pepalihannyane inggih punika :
- Kruna
lingga akecap utawi awanda (satu suku kata)
upami : yeh, don, pis, tas, miwah sane lianan. - Kruna
lingga kalih kecap utawi kalih wanda (dua suku kata)
Upami : durus, padem, putih, suci, msl. - Kruna
lingga tigang wanda
Upami : sagara, sepatu, padanda, sengkala, msl. - Kruna
lingga petang wanda
Upami : kalimayah, katibangbung, liligundi, msl. - Kruna
lingga limang wanda
Upami : katiwawalan, tambulilingan, katimumulan, msl.
.
2. Kruna Tiron
Inggih punika: Kruna sane sampun poih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)
- Pangater : (a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-, dur-, swa-)
Conto: aukud, majalan, sudharma, kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik, kumalipan,
sasampun, pitresna, pajalan, durlaba, swabawa)
- Pangiring : ( -a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane )
Conto: alapa, bastise, memene, ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan,
pangiringnyane.
- Seselan : ( -in-, -um-, -el-, -er- )
Conto: sinurat, sumaur, telapak, gerigi
3. Kruna Polah
Inggih punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( ny-, m-, n-, ng-)
Conto:
- Sampat = Nyampat
- Sinduk = Nyinduk
- Paca = Maca
- Pancing = Mancing
- Tulis = Nulis
- Tundik = Nundik
- Kandik = Ngandik
- Kajang = Ngajang
- Msl.
Inggih punika: Kruna sane sampun poih wewehan (Pangater, Pangiring, miwah Seselan)
- Pangater : (a-, ma-, su-, ka-, pa-, pati-, pari-, maka-, saka-, kuma-, sa-, pa-, pi-, dur-, swa-)
Conto: aukud, majalan, sudharma, kaejuk, pajalan, patigrepe, makadadua, sakabesik, kumalipan,
sasampun, pitresna, pajalan, durlaba, swabawa)
- Pangiring : ( -a, -e, -ne, -ang, -in, -an, -n, -wan, -nyane )
Conto: alapa, bastise, memene, ngadepang, tulisin, menekan, bapan tiange, dharmawan,
pangiringnyane.
- Seselan : ( -in-, -um-, -el-, -er- )
Conto: sinurat, sumaur, telapak, gerigi
3. Kruna Polah
Inggih punika: kruna sane sampun polih pangater anusuara ( ny-, m-, n-, ng-)
Conto:
- Sampat = Nyampat
- Sinduk = Nyinduk
- Paca = Maca
- Pancing = Mancing
- Tulis = Nulis
- Tundik = Nundik
- Kandik = Ngandik
- Kajang = Ngajang
- Msl.
4. Kruna Dwi Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kapingkalihan
Kruna Dwi Lingga malih kapalih dados 5 soroh luirnyane:
a. Kruna Dwi Sama Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap pingkalih tur yening ucapang apisan medue arti.
Conto: gede-gede, mokoh-mokoh, alit-alit, msl.
b. Kruna Dwi Samatra Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap ping kalih, nanging ucapan sane ping kalih maubah.
Conto: kitak-kituk, tundak-tundik, delak-delik, dengak-dengok,msl.
c. Kruna Dwi Maya Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap apisan nenten prasida ngawetuang arti, nanging yening kaucap ping kalih wawu prasida madrebe arti.
Conto: kapu-kapu, kunang-kunang, kupu-kupu, ogoh-ogoh, msl.
d. Kruna Dwi Purwa Lingga
Ingih punika: kruna lingga sane kecape ring ajeng kapingkalihang.
Conto: sesate, sesari, sesajen, dedalu, msl.
e. Kruna Dwi Wesana Lingga
Inggih punika:kruna lingga sane kecape ring ungkur kapingkalihan tur kadulurin antuk pangater
(paka-).
Conto: pakateltel, pakenyitnyit, pakecorcor, msl.
Inggih punika: kruna lingga sane kapingkalihan
Kruna Dwi Lingga malih kapalih dados 5 soroh luirnyane:
a. Kruna Dwi Sama Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap pingkalih tur yening ucapang apisan medue arti.
Conto: gede-gede, mokoh-mokoh, alit-alit, msl.
b. Kruna Dwi Samatra Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap ping kalih, nanging ucapan sane ping kalih maubah.
Conto: kitak-kituk, tundak-tundik, delak-delik, dengak-dengok,msl.
c. Kruna Dwi Maya Lingga
Inggih punika: kruna lingga sane kaucap apisan nenten prasida ngawetuang arti, nanging yening kaucap ping kalih wawu prasida madrebe arti.
Conto: kapu-kapu, kunang-kunang, kupu-kupu, ogoh-ogoh, msl.
d. Kruna Dwi Purwa Lingga
Ingih punika: kruna lingga sane kecape ring ajeng kapingkalihang.
Conto: sesate, sesari, sesajen, dedalu, msl.
e. Kruna Dwi Wesana Lingga
Inggih punika:kruna lingga sane kecape ring ungkur kapingkalihan tur kadulurin antuk pangater
(paka-).
Conto: pakateltel, pakenyitnyit, pakecorcor, msl.
5. Kruna Satma/Kata Majemuk (kruna Dwi Bina Eka
Sruti)
Inggih punika:angkepan kalih kruna sane ngawetuang arti asiki
Kruna satma kapalih dados kalih soroh luirnyane:
a. Kruna Satma Sepadan (Setara)
Inggih punika:angkepan kalih kruna sane ngawetuang arti asiki
Kruna satma kapalih dados kalih soroh luirnyane:
a. Kruna Satma Sepadan (Setara)
Kakepah
antuk 2 soroh;
· Kruna Satma Nyihnayang Matungkalik
Conto: meme bapa, cerik kelih, luh muani, tegeh endep, selem putih, matah lebeng, bah bangun,
lemah peteng, kemu mai, kaja kelod.
· Kruna Satma Ngerasang Arti
Conto: joh sawat, selem denges, peteng dedet, nyunyur manis, langsing lanjar, tegeh ngalik, pait
makilit, putih ngempur, manis melenyad, msl.
b. Kruna Satma Tan Sepadan (Tak Setara)
Conto: biu batu, tiing ampel, kesela sawi, jebu garum, katik cengkeh, papah biu, nyuh gading, msl.
· Kruna Satma Nyihnayang Matungkalik
Conto: meme bapa, cerik kelih, luh muani, tegeh endep, selem putih, matah lebeng, bah bangun,
lemah peteng, kemu mai, kaja kelod.
· Kruna Satma Ngerasang Arti
Conto: joh sawat, selem denges, peteng dedet, nyunyur manis, langsing lanjar, tegeh ngalik, pait
makilit, putih ngempur, manis melenyad, msl.
b. Kruna Satma Tan Sepadan (Tak Setara)
Conto: biu batu, tiing ampel, kesela sawi, jebu garum, katik cengkeh, papah biu, nyuh gading, msl.
ps: jika ada yang ingin menggunakan silahkan, tapi ijin dulu di kolom comment :)
Sumber: berbagai sumber